Τίτος Πατρίκιος

 "Γι᾿ αυτό κι εγώ δεν γράφω πια
 για να προσφέρω χάρτινα ντουφέκια,
 όπλα από λόγια φλύαρα και κούφια.
 Μόνο μίαν άκρη της αλήθειας να σηκώσω
 να ρίξω λίγο φως στην πλαστογραφημένη μας ζωή.
 Όσο μπορώ, κι όσο κρατήσω!"

Τίτος Πατρίκιος

 "Η ομορφιά των γυναικών που αλλάζουν τη ζωή,
 μένει στα ποιήματα που γράφτηκαν γι’ αυτές,
 ρόδα αειθαλή, αναδίδοντας το ίδιο άρωμά τους,
 ρόδα αειθαλή, όπως αιώνες τώρα λένε οι ποιητές."

Τίτος Πατρίκιος

 

Με ιδιαίτερη χαρά και συγκίνηση καλωσορίζουμε στο Ραδιόφωνο Τέχνης, ίσως τον σπουδαιότερο εν ζωή Έλληνα ποιητή Τίτο Πατρίκιο. Η ζωή του γεμάτη περιπέτειες, ανατροπές και μεγάλες απώλειες. Είχε το θάρρος να εγκαταλείπει ιδεολογίες, χώρες και καταστάσεις και να ξεκινά πάλι από την αρχή. Η ποίησή του ξεπερνάει τα όρια της τέχνης, έχει τη δύναμη να βοηθά τον αναγνώστη να ανακαλύπτει την ίδια του την ύπαρξη, και παράλληλα να διακρίνει τις αθέατες πτυχές του κόσμου, συστατικά απαραίτητα για την αυτογνωσία.
Το έργο του, ποιητικό ή πεζό, ανεξάρτητα από το σε ποια φάση της ζωής του γράφτηκε, είναι βαθύτατα ανθρώπινο, διεισδυτικό, αναζητά την αλήθεια της κάθε εποχής αγκαλιάζοντας με μεγάλη μαεστρία την καρδιά της αιώνιας ποίησης, τον έρωτα και την ύπαρξη.

Όταν ο Τίτος Πατρίκιος ήταν 26 ετών ο Γιάννης Ρίτσος του έγραψε σε αφιέρωση ότι «το ποιητικό του άστρο θα φεγγοβολήσει τον ουρανό μας» και έτσι ακριβώς έγινε, το άστρο του θα φεγγοβολάει για πάντα δίπλα στον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο τον Λειβαδίτη και τόσους άλλους σπουδαίους δημιουργούς.

Είχα τη χαρά να συναντήσω τον ποιητή στο σπίτι του και να έχω ένα πολύ ενδιαφέροντα, διάλογο μαζί του. Η απόλυτη πνευματική του διαύγεια, η απέραντη σεμνότητα του και η εξαιρετική φυσική του κατάσταση, μου αποκάλυψαν έναν διανοητή που έχει πολλά ακόμα να μας προσφέρει.

Παρακάτω παραθέτω, τον διάλογο που είχα μαζί του, ορισμένα ποιήματα του που με συγκινούν ιδιαίτερα και το σύντομο βιογραφικό του. Ελπίζω να τα βρείτε ενδιαφέροντα.

Λ.Μ.: Αγαπητέ κ. Πατρίκιε, σας καλωσορίζουμε στο Ραδιόφωνο Τέχνης. Είναι μεγάλη τιμή και χαρά για εμάς που δεχθήκατε να έχουμε αυτόν τον διάλογο. Σας ευχαριστώ πολύ.

Τ.Π.: Κι εγώ σας ευχαριστώ.

Λ.Μ.: Πώς βλέπετε τον κόσμο σήμερα;

Τ.Π.: Η αλήθεια είναι ότι δεν περίμενα ότι θα ξαναδώ στην Ευρώπη πόλεμο γιατί τον έζησα πάρα πολύ τον προηγούμενο πόλεμο πολύ άσχημα, πολύ έντονα, πολύ επικίνδυνα και έλεγα ότι τελειώσαμε με αυτά. Τουλάχιστον να έχουμε πολιτικές συγκρούσεις, όχι στρατιωτικές. Και να που ξανάγινε και η ελπίδα μου είναι να μην επεκταθεί. Αλλά βλέπω ότι υπάρχουν δυνάμεις οι οποίες είναι αχαλίνωτες, δεν συμμαζεύονται. Είναι φρικτό.

Λ.Μ.: Την Ελλάδα πώς τη βλέπετε εν μέσω όλων αυτών των αναταράξεων;

Τ.Π.: Ευτυχώς βγήκαμε από τη φοβερή περίοδο των μνημονίων και των εξωτερικών ελέγχων. Ελπίζω να προχωρήσουμε μέσα στις διαφορές των ιδεών, γιατί η δημοκρατία αυτό είναι, μόνο που η διαφορά των ιδεών να μη γίνεται σύγκρουση και τελικά καταστροφή.

Λ.Μ.: Ας το ελπίσουμε.

Τ.Π.: Και εγώ το ελπίζω.

Λ.Μ.: Η πολιτιστική δύναμη όμως της Ελλάδας είναι δυνατή έτσι δεν είναι; δηλαδή οι άνθρωποι του πνεύματος στην Ελλάδα;

Τ.Π.: Νομίζω ναι. Δεν θέλω να πω τίποτα περισσότερο μη φανεί υπερβολικό. Αλλά ευτυχώς η πολιτιστική δραστηριότητα παραμένει ζωηρή και ελπίζω και δημιουργική.

Λ.Μ.: Μια σκέψη σας, που αναφέρετε στο βιβλίο σας «ο Πειρασμός της Νοσταλγίας» είναι «χαρές και απώλειες, γιορτές και θλίψεις όλα τα γευόμαστε, όμως ανάκατα κι ασύνδετα. Μονάχα η τέχνη μας τα δίνει συνεκτικά και συμπυκνωμένα».

Τ.Π.: Ναι και πιστεύω ότι αυτός είναι και ο ρόλος της τέχνης. Είτε της τέχνης του λόγου, είτε της τέχνης του ήχου, είτε της τέχνης του σχεδίου και του χρώματος. Οι τέχνες γενικότερα.

Λ.Μ.: Είναι η ποίηση η αφετηρία όλων των τεχνών, που κάποιοι έχουν πει ή το βλέπετε λίγο υπερβολικό;

Τ.Π.: Όχι δεν είναι υπερβολικό, αλλά η σύνθεση του λόγου στη μορφή του ποιήματος γίνεται πιστεύω κίνητρο και για άλλες εκφράσεις καλλιτεχνικές. Αλλά ταυτόχρονα εξίσου ίσως παλιά είναι και η εικαστική. Να σκεφτεί κανείς αυτά που έχουν βρεθεί στα προϊστορικά σπήλαια στην Αλταμίρα και σε άλλα μέρη ας πούμε, βλέπει κανείς ότι πολύ νωρίς οι άνθρωποι θέλησαν να ξαναπλάσουν τον κόσμο που ζουν είτε με το λόγο είτε με την παραστατική τέχνη και με τη μουσική. Βέβαια αρχικά η ποίηση ήταν πολύ συνδεδεμένη με τη μουσική. Μετά οι τέχνες απέκτησαν η καθεμιά τη δική της αυτονομία αλλά δεν έπαψαν να συνομιλούν μεταξύ τους.

Λ.Μ.: Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε και στο ραδιόφωνο τέχνης, να τις φέρουμε πολύ κοντά, τη μουσική με την ποίηση. Αυτή είναι η βασική μας προσπάθεια γιατί πιστεύουμε αξίζει τον κόπο.

Τ.Π.: Βεβαίως αξίζει τον κόπο, αλλά και η ζωγραφική είναι πολύ συνδεδεμένη με την ποίηση.

Λ.Μ.: Ναι σωστά, θα λέγαμε ότι είναι τρεις αδερφές (μουσική, ποίηση και ζωγραφική).

Τ.Π.: Ναι.

Λ.Μ.: Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ποίηση, η ωραία ποίηση μπορεί να μας βοηθήσει να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας και παράλληλα να φωτίσουμε και τη ζωή μας;

Τ.Π.: Είναι κάτι που το έχω πει από καιρό τώρα, ότι ενώ η ποίηση μας φαίνεται περισσότερο σαν αυτοβιογραφία του ίδιου του ποιητή, δηλαδή έρευνα του ψυχισμού και της κοινωνικής θέσης του ποιητή, τελικά γίνεται κίνητρο για να κάνει ο αναγνώστης τη δική του αυτοβιογραφία. Και όταν διαβάζουμε ποιήματα των σημαντικών ποιητών με αυτοβιογραφικό χαρακτήρα δεν μας ενδιαφέρει πια η ζωή του ποιητή, αλλά μας ενδιαφέρει το ότι ανακαλύπτουμε...

Λ.Μ.: Τον εαυτό μας

Τ.Π.: Ναι τον ίδιο μας τον εαυτό και πλευρές του εαυτού μας, που ως τότε ήταν σκοτεινές. Δεν τις βλέπαμε. Ανακαλύπτουμε δηλαδή τον εαυτό μας μέσα στον κόσμο.

Λ.Μ.: Σκέφτομαι πολλές φορές ότι μικρά πράγματα της καθημερινής ζωής μας δίνουν μεγάλες ανάσες. Σχετικά με αυτό υπάρχει ένα δικό σας ποίημα, που μου αρέσει πάρα πολύ. Θα ήθελα να σας το θυμίσω, το γράψατε στο Παρίσι το 1960 και λέγεται "Υπόγειο τρένο". Το θυμάστε;

Τ.Π.: Ναι.

Κι έπειτα τα χρόνια θα περάσουν
όγκοι βουνών και πέτρας θα παρεμβληθούν
θα ξεχαστούνε όλα
όπως ξεχνιέται το καθημερινό φαΐ
που μας κρατάει ορθούς.
Όλα, έξω από κείνη τη στιγμή
που μέσα στο συνωστισμό του υπόγειου τρένου
κρατήθηκες στο μπράτσο μου.

Λ.Μ.: Τι υπέροχο ποίημα!

Τ.Π.: Είναι αποτύπωση ενός βιώματος στο μετρό του Παρισιού, αλλά αυτό το ποίημα μου έχει κάνει μεγάλη εντύπωση πώς έχει πολύ μεγάλη απήχηση. Δεν το φανταζόμουν. Και θα σας πω ένα από τα περιστατικά. Πριν αρκετά χρόνια με είχαν καλέσει σε ένα λύκειο στην Ιταλία που ήταν με παιδιά κυρίως μεταναστών από διάφορες χώρες, και μου έκαναν ένα δώρο όταν πήγα, ένα μικρό άλμπουμ. Ήταν το ποίημα αυτό που έχει μεταφραστεί στα ιταλικά. Τα παιδιά αυτά το είχαν μεταφράσει στις δικές τους γλώσσες. Ήταν παιδιά από το Μαρόκο, από το Πακιστάν, από την Παλαιστίνη, από την Αφρική, παιδιά μεταναστών και τους άρεσε αυτό το ποίημα. Εγώ τα είχα χάσει. Δεν το φανταζόμουν ότι μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Λ.Μ.: Πώς το εξηγείτε; Γιατί το ποίημα αυτό συγκινεί τόσο πολύ;

Τ.Π.: Τι να σας πω; Όταν ο ποιητής αρχίζει να εξηγεί ένα δικό του ποίημα σημαίνει ότι το ποίημα αυτό δεν είναι ικανό από μόνο του να δώσει απαντήσεις. Τι να σας πω;

Λ.Μ.: Να σας πω γιατί συγκινεί εμένα;

Τ.Π.: Ναι. Αυτό με ενδιαφέρει πολύ.

Λ.Μ.: Γιατί μπορώ να ταυτιστώ μαζί του, και δείχνει ότι ένα τόσο μικρό απλό αλλά τρυφερό γεγονός - στιγμιότυπο μπορεί να δώσει χαρά και έντονο συναίσθημα αγάπης σε όλους τους ανθρώπους, ιδιαίτερα στους απλούς καθημερινούς ανθρώπους. Το να κρατάω από το χέρι τη σύζυγό μου, μου δίνει μεγάλη χαρά. Πιστεύω ότι αγγίζει όλους αυτή η μικρή στιγμή, γιατί σε όλους μπορεί να συμβεί. Έτσι το εισέπραξα εγώ, για αυτό με συγκίνησε. Είναι μία εξήγηση, τι λέτε;

Τ.Π.: Είναι, και χαίρομαι που μπορεί να δημιουργεί αυτή τη συγκίνηση αυτό το μικρό ποίημα, το μικρό σε έκταση.

Λ.Μ.: Το μικρό σε έκταση αλλά μεγάλο σε νόημα.

Τ.Π.: Και βεβαίως του έβαλα τίτλο "υπόγειο τρένο" γιατί όταν το έγραφα - και το έγραφα στο Παρίσι μεν αλλά ελληνικά - στην Ελλάδα δεν υπήρχε μετρό. Δεν χρησιμοποιούσαμε καν τη λέξη. Ενώ αν το δημοσίευα τώρα θα έβαζα τίτλο "μετρό" και όχι υπόγειο τρένο.

Λ.Μ.: Δεν έχει σημασία. Όμως σήμερα ταιριάζει μία χαρά. Λοιπόν είναι η ποίηση μάθημα ηθικής; Που είχε πει και ο Ελυάρ.

Τ.Π.: Είναι αλλά κάθε μάθημα ηθικής περιέχει έναν κίνδυνο, τον κίνδυνο του ότι αυτός που κάνει το μάθημα να θέλει να επιβάλει τη δική του άποψη στους άλλους. Θα έλεγα λοιπόν ότι είναι μάθημα υπό κρίσιν. Είναι μάθημα ηθικής αλλά δεν είναι δόγμα ηθικής. Είναι δηλαδή μία διδασκαλία που σε μαθαίνει να έχεις κριτικό μάτι απέναντι στα πράγματα, και όχι να ακολουθείς καταναγκαστικά κάποιους κανόνες που έχουν θέσει οι άλλοι.

Λ.Μ.: Και αυτό είναι η μαγεία του, ότι σε βάζει να σκεφτείς, δεν σου δίνει έτοιμη τη λύση έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Ακριβώς, ακριβώς. Και τελικά να σκεφτείς όχι μόνο τον εαυτό σου, να σκεφτείς και τους άλλους. Γιατί ευτυχώς δεν είμαστε μόνοι. Το να αισθανθούμε ότι απομένουμε μόνοι μέσα στη ζωή, τελικά είναι ένα είδος πνευματικής αυτοκτονίας. Η θεληματική μοναξιά. Το πρόβλημα είναι τη μοναξιά που μας δημιουργεί η κοινωνία να μπορούμε να την υπερβαίνουμε.

Λ.Μ.: Το γράψιμο δεν βοηθάει σε αυτήν την κατεύθυνση;

Τ.Π.: Το γράψιμο βοηθάει αλλά περισσότερο ακόμα βοηθάει η επικοινωνία αυτού του κειμένου που έχει γραφεί με τους άλλους. Κι αν κάτι χρειάζεται ειδικά με την ποίηση είναι περισσότερες δημόσιες αναγνώσεις. Όχι ατομικές, όχι ιδιωτική ανάγνωση μόνο. Και αυτή είναι χρήσιμη και αυτή είναι πολύτιμη αλλά δεν επαρκεί. Και μην ξεχνάμε ότι στα παλαιότερα χρόνια οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν για να ακούσουν ποίηση. Και εγώ έχω πολλά περιστατικά που μου έχουν κάνει εντύπωση. Ένα από αυτά είναι ότι... θα ήταν το 1984 κάπου εκεί που έγινε ένα παγκόσμιο φεστιβάλ ποίησης στο Μαρόκο, σε μία πολύ ωραία πόλη του Μαρόκου που είναι το Μαρακές η οποία έχει μία τεράστια πλατεία. Και σε όλα τα μέρη που έχουν πολύ μεγάλες πλατείες μου έλεγαν οτι είναι η μεγαλύτερη του κόσμου. Και στο Μεξικό μου έλεγαν ότι η κεντρική τους πλατεία είναι η μεγαλύτερη του κόσμου, και στο Μαρακές το ίδιο. Και σε άλλα μέρη. Αλλά αυτή η τεράστια πλατεία γέμιζε με χιλιάδες ανθρώπους, μου είπαν ότι 15 με 20 χιλιάδες κάθε βράδυ, να ακούν τα ποιήματα τα οποία απαγγέλλονταν στη γλώσσα του ποιητή. Στην αρχή ήταν ποιητές από όλα τα μέρη του κόσμου και μετά απαγγέλλονταν μεταφρασμένα στα γαλλικά που είναι μία γλώσσα αρκετά διαδεδομένη στο Μαρόκο. Ορισμένοι ποιητές Μαροκινοί βεβαίως τα διάβαζαν στα αραβικά. Αλλά χιλιάδες άνθρωποι έρχονταν για να ακούσουν ποίηση.

Λ.Μ.: Είναι συγκλονιστικό αυτό.

Τ.Π.: Είχα μείνει κατάπληκτος.

Λ.Μ.: Ασφαλώς γνωρίζετε ότι και στην Ελλάδα πολλά νέα παιδιά γράφουν ποίηση και πολλές συγκεντρώσεις γίνονται σε μικρά καφέ, σε βιβλιοπωλεία και διαβάζεται ποίηση.

Τ.Π.: Ναι, μακάρι αυτό να επεκταθεί. Και κάτι άλλο ακόμα. Όχι μόνο το διάβασμα σε μεγάλα ακροατήρια, αλλά και η συζήτηση ανάμεσα στους ποιητές και στους ανθρώπους που γράφουν και σε εκείνους που ενδιαφέρονται για την ποίηση. Αυτό μας έχει λείψει τα τελευταία χρόνια και ίσως η διάδοση του Internet βοηθάει στην απομόνωση των ανθρώπων. Πιστεύω ότι αυτό που χρειάζεται και για αυτούς που γράφουν αλλά και για αυτούς που ενδιαφέρονται για την τέχνη, είναι η συζήτηση. Η άμεση, η ζωντανή συζήτηση.

Λ.Μ.: Δεν ξέρω αν το γνωρίζετε, σχετικά με το πώς και πόσοι άνθρωποι διαβάζουν ποίηση σήμερα. Θα σας πω για την Αμερική γιατί υπάρχουν επίσημα διαθέσιμα στοιχεία. Το 2017 το 12% των Αμερικανών διάβαζε ποίηση τουλάχιστον μια φορά τον χρόνο που είναι 75% περισσότερο από το 2012. Επίσης περίπου το 28% διαβάζει ποίηση από τυπωμένα βιβλία, ενώ το 72% από ηλεκτρονικά μέσα ( e-books, audio, radio streaming ). Δηλαδή στην εποχή μας περίπου το 70% της ποίησης περνάει μέσα από το Internet. Φαντάζομαι και στις άλλες αναπτυγμένες χώρες και στην Ευρώπη κάτι αντίστοιχο θα πρέπει να συμβαίνει.

Τ.Π.: Πάντως αυτό που μου λέτε βεβαίως είναι ευχάριστο, αλλά η γνώμη μου - και δεν είναι μόνο δική μου γνώμη - είναι ότι η ποίηση είναι η τέχνη που περισσότερο γράφεται και λιγότερο διαβάζεται. Είναι εκατομμύρια τα ποιήματα που γράφονται αλλά τα ποιήματα που διαβάζονται είναι πολύ λιγότερα.

Λ.Μ.: Νομίζω ότι έχετε πολύ δίκιο σε αυτό.

Τ.Π.: Ναι. Και πολλοί κάποια στιγμή της ζωής τους γράψανε, και δεν το συνέχισαν. Εγώ θυμάμαι όταν ήμουν πολύ νέος στα εφηβικά χρόνια πολλοί κουβεντιάζαμε για ποιήματα. Τώρα δεν το βλέπω τόσο. Ίσως δεν παρακολουθώ βέβαια πως οι πολύ νέοι λειτουργούν. Και κάτι ακόμα, εμείς στην Ελλάδα είμαστε πίσω σε αυτό. Δηλαδή στην οργάνωση εκδηλώσεων για την ποίηση. Επειδή έχω ταξιδέψει καλεσμένος σε εκδηλώσεις σε πολλές χώρες μου έχει κάνει εντύπωση πόσα φεστιβάλ οργανώνονται για την ποίηση και πόσος κόσμος πηγαίνει. Σας είπα για το Μαρόκο. Μου είχε κάνει εντύπωση στη Βαρκελώνη μία φορά πάλι σε φεστιβάλ ποίησης, που γινόταν ας πούμε σε ένα κτίριο κάτι σαν το δικό μας Μέγαρο Μουσικής, με πολύ κόσμο που όχι μόνο η είσοδος ήταν με εισιτήριο αλλά υπήρχαν πολλοί που πούλαγαν στη μαύρη αγορά τα εισιτήρια και ο κόσμος τα αγόραζε για να μπει μέσα. Τα είχα χάσει.

Λ.Μ.: Αυτό δεν έχει γίνει στην Ελλάδα πάντως. Δεν το έχω δει.

Τ.Π.: Όχι, δεν συμβαίνει σε εκδηλώσεις για την ποίηση, ενώ καμαρώνουμε που έχουμε μεγάλους ποιητές διάσημους στο εξωτερικό όπως ο Καβάφης, ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Ρίτσος και πολλοί άλλοι. Αλλά πολλές οργανωμένες εκδηλώσεις για την ποίηση δεν έχουμε.

Λ.Μ.: Το είχατε προσπαθήσει εσείς στα νεότερά σας χρόνια;

Τ.Π.: Ναι αλλά τελικά δεν ευδοκίμησε. Κάποια μικρά φεστιβάλ γίνονται κυρίως σε πόλεις της επαρχίας. Στην Τήνο, στη Σύρο γίνονταν.

Λ.Μ.: Γνωρίζω ότι είχατε πάει σχετικά πρόσφατα στην Πάτρα στο φεστιβάλ ποίησης.

Τ.Π.: Ναι, στην Πάτρα έγινε ένα θαυμάσιο διεθνές φεστιβάλ τον περασμένο Οκτώβριο. Πολύ ωραία οργανωμένο. Ήρθαν από πολλά μέρη ποιητές και ποιήτριες. Ο κόσμος παρακολούθησε. Ήταν μία πολύ επιτυχημένη εκδήλωση. Με πρωτοβουλία του ποιητή Αντώνη Σκιαθά που ζει στην Πάτρα και είναι πολύ δραστήριος σε αυτόν τον τομέα.

Λ.Μ.: Ναι έχω ακούσει για τον Σκιαθά, είναι πολύ αξιόλογος. Στο ραδιόφωνο τέχνης εκτός από την ποίηση η μουσική έχει κύριο ρόλο, ξέρω ότι σας αρέσει και εσάς η μουσική, πώς βλέπετε τη σχέση ποίησης και μουσικής;

Τ.Π.: Είναι μία σχέση αμοιβαία γόνιμη αλλά πολλές φορές η μουσική είναι ισχυρότερη. Η μουσική πολλές φορές απορροφάει την ποίηση. Δηλαδή όταν ακούμε μελοποιημένη ποίηση μας μένει περισσότερο η μουσική, δεν μας μένουν οι στίχοι.

Λ.Μ.: Ναι, είναι αλήθεια αυτό. Θα κάνω μία αναφορά σε έναν Έλληνα συνθέτη φαντάζομαι τον ξέρετε τον Γιάννη Χρήστου, έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Αα, τον θεωρώ έναν μεγαλοφυή συνθέτη και είναι κρίμα που έχει λίγο ξεχαστεί, δυστυχώς, σκοτώθηκε νέος σε αυτοκινητιστικό ατύχημα. Δηλαδή μετά το Σκαλκώτα πιστεύω ότι είναι ο σημαντικότερος ‘Έλληνας μουσουργός.

Λ.Μ.: Πέστε μας για τη σχέση σας με τη μουσική.

Τ.Π.: Με τη μουσική από μικρό παιδί είχα πολύ μεγάλη σχέση. Πρώτα-πρώτα άκουγα πολύ μουσική γιατί οι γονείς μου ήταν ηθοποιοί του μουσικού θεάτρου και άκουγα τις επιθεωρήσεις, τις οπερέτες, τη μουσική του Αττίκ. Ο πατέρας μου ήταν φίλος και με τον Σακελλαρίδη. Μετά όταν πήγα εσωτερικός στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο σχολή Σπετσών....

Λ.Μ.: Φοιτήσατε αρκετά χρόνια εκεί;

Τ.Π.: Όχι φοίτησα έως την Β' οκταταξίου και την μισή Γ' γιατί έγινε ο πόλεμος και τα σχολεία έκλεισαν. Αλλά στην Αναργύρειο υπήρχε μουσικός σύλλογος όπου άκουγες πολύ μουσική και άρχισα να μαθαίνω πιάνο, έκανα μαθήματα πιάνου. Και άκουγα και πολλή μουσική. Όπως υπήρχε και ο φιλολογικός σύλλογος, όπου διάβαζα ή άκουγα μουσική έξω από τα μαθήματα του σχολείου.

Λ.Μ.: Ποια μουσική σας γοήτευε και ποια σας γοητεύει ακόμα;

Τ.Π.: Τότε μου είχαν αρέσει και μου έμειναν στο μυαλό οι Πολοβιτσιανοί χοροί του Alexander Borodin από την όπερα Πρίγκιπας Ιγκόρ. Και αργότερα όταν γύρισα στην Αθήνα μετά τον πόλεμο πια έκανα μαθήματα πιάνου σε μία θεία μου που είχε πιάνο και ήταν μουσικός. Εμείς δεν είχαμε πιάνο σπίτι και στα 13 με 14 χρόνια πηγαίνοντας στο σπίτι της θείας μου για το μάθημα του πιάνου σκεφτόμουν, μα τι θέλω, να γίνω μουσικός ή να γίνω ποιητής; γιατί δεν μπορώ να τα κάνω και τα δύο. Πρέπει να αφοσιωθώ εντελώς ή στο ένα ή στο άλλο. Και είπα θα αφιερωθώ στην ποίηση. Και έφτασα στο σπίτι της θείας μου και της λέω θεία σταματάω το μάθημα. Δεν θα ξανάρθω για μάθημα. Στεναχωρήθηκε εκείνη πολύ αλλά...

Λ.Μ.: Τελικά έτσι είναι, η ζωή είναι μια “διαδικασία επιλογών” έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Σωστά, από την άλλη μεριά όμως άκουγα συστηματικά μουσική. Πήγαινα πάντα στις συναυλίες της κρατικής ορχήστρας. Κάτι που μου έχει μείνει αξέχαστο. Λίγο μετά τον πόλεμο ένας φίλος, του είχαν στείλει από την Αμερική ένα φορητό ραδιόφωνο και μου το δάνεισε και τότε στην πανσέληνο επιτρεπόταν να πας και να μπεις στον Παρθενώνα. Και θυμάμαι μία πανσέληνο θα ήταν καλοκαίρι του '46, μόλις είχα τελειώσει τότε το σχολείο το Βαρβάκειο και άκουσα την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν από το ραδιοφωνάκι αυτό το φορητό μέσα στον Παρθενώνα. Είναι κάτι αξέχαστο. Έπειτα συνδέθηκα με φίλους μουσικούς όπως με τον βιολιστή τον Τάτση Αποστολίδη και με παίρνανε και παρακολουθούσα τις πρόβες της κρατικής ορχήστρας. Και έτσι αγάπησα πολύ τον Μπετόβεν και εκτός από την ενάτη, την 7η συμφωνία πάρα πολύ, το τέταρτο κονσέρτο για πιάνο, το 21ο κονσέρτο για πιάνο του Μότσαρτ, το κονσέρτο για πιάνο του Σούμαν. Τη μοναδική συμφωνία του Μπραμς. Κάποτε ανακάλυψα τα τελευταία κουαρτέτα του Μπετόβεν και μου κάνανε καταπληκτική εντύπωση. Άλλο ένα έργο που μου αρέσει είναι το κονσέρτο για κλαρινέτο του Μότσαρτ, το ακούω συχνά. Αλλά τη μουσική πια την ακούω λίγο, γιατί την καλή μουσική δεν τη δέχομαι ως υπόκρουση και να κάνω κάτι άλλο. Πρέπει μόνο να ακούω τη μουσική.

Λ.Μ.: Εκτός από κλασσική μουσική ακούγατε ελληνική μουσική Χατζιδάκι, Θεοδωράκη…

Τ.Π.: Ναι άκουγα Χατζιδάκι, Θεοδωράκη και πολλούς άλλους. Είναι πολύτιμη η συμβολή τους.

Λ.Μ.: Ανήκετε στους ποιητές που εργαζόσασταν για να ζήσετε. Αλλά αυτό δεν συνέβαινε με πολλούς άλλους ποιητές.

Τ.Π.: Να σας πω. Πιστεύω και το λέω, ότι η νεότερη μας ποίηση ξεκινάει από δύο μεγάλους ποιητές που ακολούθησαν δύο διαφορετικούς δρόμους. Ο ένας ποιητής ήταν ο Σολωμός, ο άλλος ήταν ο Κάλβος. Και οι δύο διαφορετικοί δρόμοι που ξεκίνησαν από κει και πέρα είναι, οι ποιητές που δεν ήταν αναγκασμένοι να εργάζονται επαγγελματικά για να βγάλουν το ψωμί τους και από την άλλη μεριά αυτοί που έπρεπε να εργάζονται, όπως ο Κάλβος που ήταν μεροδούλι μεροφάι. Έτσι συνεχίζεται πιστεύω μέχρι στις μέρες μας. Ο Παλαμάς έγινε δημόσιος υπάλληλος, εργαζόταν, και τον χρόνο που εξοικονομούσε από την εργασία τον αφιέρωνε στην ποίηση. Ο Σικελιανός δεν χρειάστηκε να δουλέψει ούτε μία μέρα της ζωής του. Ο Σεφέρης ήταν από μία εύπορη οικογένεια η οποία όμως με την καταστροφή της Σμύρνης και αυτή ταλαιπωρήθηκε. Είχε μία καλή βέβαια εργασία. Ήταν στο Υπουργείο Εξωτερικών, αλλά είχε υποχρεώσεις εργασιακές. Ο Ελύτης δεν χρειάστηκε να δουλέψει ποτέ.

Λ.Μ.: Αν πάρουμε αυτές τις δύο μεγάλες κατευθύνσεις, δεν ξέρω εάν θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε καταλληλότερες λέξεις…

Τ.Π.: Δύο παράλληλοι δρόμοι.

Λ.Μ.: Δύο παράλληλοι δρόμοι, σωστά, λογικά οι ποιητές που εργάζονταν, μεταξύ των οποίων και εσείς, δεν θα έπρεπε η ποίησή τους να είναι πιο βιωματική, ίσως πιο ευαίσθητη πως να το πω; Δεν ξέρω. Ισχύει αυτό ή θεωρείτε ότι δεν παίζει ρόλο η εργασία στο ποιητικό αποτέλεσμα;

Τ.Π.: Μπορεί να παίξει πολύ ουσιαστικό ρόλο, γιατί σου δίνει βιώματα τα οποία σου δημιουργούν προβλήματα και σε ενεργοποιούν και στο μυαλό και στην ψυχή. Αλλά μπορεί και να σε πνίξει. Μπορεί να μη σου αφήνει χρόνο για να κάνεις τη συγγραφική εργασία που και αυτή είναι απαιτητική.

Λ.Μ.: Αλλά και να συγγράφεις χωρίς εργασιακή εμπειρία;

Τ.Π.: Ναι, υπάρχει ο κίνδυνος των πλαστών εμπειριών, των φαντασιακών εμπειριών οι οποίες όμως δεν ανταποκρίνονται στην ουσία της ζωής.

Λ.Μ.: Εσείς τι πιστεύετε ότι κάνατε διαφορετικό από τους άλλους ποιητές και πετύχατε να έχετε μια τόσο σημαντική αναγνώριση; Βέβαια δύσκολο να κρίνετε τον εαυτό σας, αλλά θα μπορούσατε;

Τ.Π.: Δεν θέλω να συγκρίνω τον εαυτό μου με τους άλλους ποιητές και μάλιστα από μία δήθεν θέση υπεροχής. Όχι. Για αυτό και το έχω γράψει παλαιότερα, ότι το πρόβλημα δεν είναι να είσαι ο καλύτερος από όλους. Το πρόβλημα είναι να είσαι διαφορετικός, να πεις και κάτι που το έχεις επισημάνει εσύ. Ότι έχεις εκφράσει και μία πτυχή από τις πολλές πτυχές της ζωής που δεν την έχει εκφράσει κάποιος άλλος. Αυτό ναι.

Λ.Μ.: Με την έννοια της διαφορετικότητας ρώτησα. Δηλαδή τι ακριβώς το διαφορετικό θεωρείτε ότι εσείς δώσατε στην ελληνική ποίηση;

Τ.Π.: Δεν μπορώ να το πω εγώ. Είναι δύσκολο να το πω. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι προσπάθησα να εκφράσω εμπειρίες οι οποίες πολλές φορές χάνονταν, και να δω πτυχές της ζωής που αρκετές φορές έμεναν σκοτεινές, είτε επειδή δεν τις βλέπαμε, είτε επειδή οι διάφορες εξουσίες παρεμπόδιζαν να τις δεις ή αν τις δεις παρεμπόδιζαν να τις εκφράσεις. Το πρόβλημα το δικό μου πάντα ήταν να έχω συνείδηση των συνολικών και ατομικών βιωμάτων και να ξεπερνάω και όλες τις ανοιχτές ή κρυφές απαγορεύσεις.

Λ.Μ.: Αναφέρατε τη λέξη εξουσία, τώρα με πάτε κάπου αλλού. Γιατί οι άνθρωποι όταν φτάνουν σε υψηλά κλιμάκια εξουσίας διαφθείρονται; Είχε πει κάποιος ιστορικός ότι η εξουσία διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα. Τι γίνεται εκεί ψηλά και ενώ κάποιος μπορεί να ξεκινήσει με καλές προθέσεις στην πορεία οι καλές προσθέσεις να γίνουν θρύψαλα;

Τ.Π.: Η εξουσία είναι πάρα πολύ γλυκιά, και πολλοί που τη γεύονται δεν εννοούν να στερηθούν αυτή τη γλύκα. Ενώ το πρόβλημα της δημοκρατίας είναι η εξουσία να είναι υπό έλεγχο, και να μην είναι μόνιμη για αυτόν που την αποκτά.

Λ.Μ.: Σωστά, όπου έχουμε μονιμότητα, και το έχουμε δει αυτό όλα αυτά τα χρόνια, εκεί οι άνθρωποι ξεφεύγουν και οδηγούνται σε ανεπίτρεπτες καταστάσεις για να χρησιμοποιήσω μια πολύ επιεική λέξη.

Τ.Π.: Ναι, και όποιος πια μονιμοποιείται στην εξουσία γίνεται σιγά-σιγά ένας κρυφός δικτάτορας. Μετά γίνεται και ανοιχτός δικτάτορας.

Λ.Μ.: Ξέρω ότι δεν θέλετε να δίνετε συμβουλές αλλά μπορείτε να μου πείτε ποιο είναι το μυστικό για να απολαμβάνουμε τη ζωή κόντρα στις δυσκολίες; Γιατί ξέρω ότι έχετε περάσει πάρα πολλές δυσκολίες.

Τ.Π.: Πραγματικά είναι δύσκολο, γιατί και οι συμβουλές πολλές φορές που οι μεγαλύτεροι δίνουν στους νεότερους είναι για να δικαιώσουν τον εαυτό τους. Πάντως εκείνο που νομίζω ότι χρειάζεται είναι να μην υποκύπτεις στις πιέσεις. Να έχεις κριτικό μάτι απέναντι στα πράγματα και στην εξουσία, να μην υποκύπτεις στις πιέσεις, αλλά και να μη θέλεις να ανατρέψεις την εξουσία για να επιβάλεις τη δική σου εξουσία.

Λ.Μ.: Σωστά, κάτι που έχουμε δει πολλές φορές να έχει γίνει στην ιστορία.

Τ.Π.: Ακριβώς. Το ζήτημα είναι πώς θα μπορεί η εξουσία να είναι υπό έλεγχο και όχι ένα αγαθό που όποιος το αρπάξει δεν το αφήνει. Είναι το πιο δύσκολο.

Λ.Μ.: Βέβαια η δημοκρατία το πετυχαίνει αυτό με τις εκλογές, και τις διαφορετικές κυβερνήσεις.

Τ.Π.: Για αυτό και εγώ πιστεύω ότι ο διαχωρισμός που γίνεται πολλές φορές ο γεωγραφικός που λένε, η Δύση και η Ανατολή, δεν είναι για μένα ο διαχωρισμός γεωγραφικός. Είναι οι χώρες που έχουν επιτέλους δημοκρατία και οι χώρες που δεν έχουν, που έχουν ανοιχτό ή συγκαλυμμένο αυταρχισμό. Και ευτυχώς στην Ευρώπη σήμερα δεν υπάρχει χώρα με δικτατορία. Υπάρχουν χώρες βέβαια, μερικές χώρες με μία πιο ελεγχόμενη δημοκρατία αλλά πάντως με δημοκρατία.

Λ.Μ.: Αυτό είναι κατόρθωμα της Ευρώπης έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Ναι, ναι. Και δεν έγινε εύκολα. Χρειάστηκαν αγώνες τρομεροί και θυσίες.

Λ.Μ.: Έχετε γράψει ότι η γραφή για να προκαλέσει έστω και ελάχιστο φόβο στην εξουσία θα πρέπει πρώτα να έχει τρομάξει αυτόν που τη γράφει. Φαντάζομαι έχετε τρομάξει πολλές φορές.

Τ.Π.: Ναι, έχω τρομάξει γιατί αναλογιζόμενος ότι αυτό που γράφω μπορεί να έχει πάρα πολύ δυσμενείς συνέπειες για μένα. Και από κει και πέρα είναι και κάτι άλλο. Το να βλέπεις πράγματα, να ανακαλύπτεις πράγματα και να ασκείς κριτική σε θέματα στα οποία συμμετέχεις και εσύ και για τα οποία έχεις - τουλάχιστον εγώ είχα για μία μεγάλη περίοδο της ζωής μου μεγάλο σεβασμό. Οπότε δεν θέλεις να τα θίξεις. Αλλά η κλήση σου συνεχίζεται, η κριτική σου συνεχίζεται και κάποτε πρέπει να ξεπεράσεις τους φραγμούς και να την εκφράσεις.

Λ.Μ.: Νομίζω εσείς το ξεπεράσατε έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Δεν ήταν εύκολο.

Λ.Μ.: Το καταλαβαίνω, ποια ήταν η πιο δύσκολη περίοδος που περάσατε και πώς ξεπεράσατε αυτούς τους φραγμούς;

Τ.Π.: Σταδιακά τους ξεπέρασα στην περίοδο που με άλλους φίλους εκδώσαμε και διευθύναμε το περιοδικό "Επιθεώρηση τέχνης", και χρειάστηκε εκεί συνεχώς να ξεπερνάμε δόγματα και φραγμούς τα οποία έρχονταν από την πολιτική ηγεσία της τότε αριστεράς.

Λ.Μ.: Nομίζω αν θυμάμαι καλά η «επιθεώρηση τέχνης» διήρκησε περίπου 12 χρόνια έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Ναι. Ξεκίνησε το '54 και την έκλεισε η χούντα στο πραξικόπημα. Εγώ βέβαια το '59 πήγα στο Παρίσι, κατόρθωσα να πάω στο Παρίσι, αλλά συνέχισα να έχω σχέσεις.

Λ.Μ.: Ξέρω βοηθάγατε από εκεί.

Τ.Π.: Ναι, και πέρασα και από όλους τους θαυμασμούς οι οποίοι μετά μειώθηκαν ή τροποποιήθηκαν. Είχα μεγάλο θαυμασμό όταν ζούσα στο Παρίσι, για τις παραστάσεις του θέατρου του Μπρέχτ που είχε έρθει. Αργότερα με τα χρόνια που πέρασαν, έγινα πιο κριτικός ως προς το θέατρο, αλλά εξακολουθώ να εκτιμώ βαθύτατα την ποίηση του Μπρέχτ.

Λ.Μ.: Πώς αντιμετωπίσατε τις μεγάλες διαψεύσεις για την ιδανική κοινωνία που δεν ήρθε ποτέ; Παρατηρώντας την ποίησή σας, σιγά σιγά αποστασιοποιηθήκατε. 

Τ.Π.: Δεν ήταν εύκολο γιατί η ιδεολογία όταν γίνεται πίστη τυφλή, ας πούμε, δύσκολα ξεπερνιέται και χρειάζεται τρομερός και εξωτερικός αλλά και εσωτερικός αγώνας.

Λ.Μ.: Υπήρχαν κάποια συγκεκριμένα γεγονότα που σας ανάγκασαν να αποδεσμευτείτε γρηγορότερα; Άνθρωποι που σας επηρέασαν; Ή γεγονότα κοινωνικοπολιτικά;

Τ.Π.: Πολλά. Κυρίως εμπειρίες που είχα στο στρατόπεδο εξόριστων στον Αη Στράτη. Μετά οι εμπειρίες μέσα στην τότε αριστερά. Οι εμπειρίες που ήρθαν μετά το θάνατό του Στάλιν και την κριτική του σταλινισμού. Πίστευα ότι η τότε Σοβιετική Ένωση θα μπορέσει να βρει το δρόμο της. Δηλαδή το δρόμο του δημοκρατικού σοσιαλισμού και όχι του αυταρχικού και δικτατορικού. Αλλά και εκεί διαψεύστηκα και η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης πραγματικά με τάραξε γιατί νόμιζα ότι θα μπορέσει να υπερβεί όλα της τα ελαττώματα και δεν τα υπερέβη. Και ώρες-ώρες έχω την αίσθηση ότι η παράδοση του τσαρισμού και του αυταρχισμού επιβιώνουν. Για αυτό και πια τόσο επιμένω στη δημοκρατία και στο μέτρο που θα έλεγε και ο Αριστοτέλης, την αποφυγή των άκρων. Οι ακρότητες τελικά καταστρέφουν το σύνολο.

Λ.Μ.: Τι πιστεύετε ότι καθορίζει την εξέλιξη των πραγμάτων;

Τ.Π.: Oι ιδεολογίες που γίνονται ιδεοληψίες αυτές καθορίζουν, και το ζήτημα είναι όχι απλώς να είναι κανείς έντιμος και εντάξει αλλά να έχει κριτική ματιά απέναντι στα πράγματα.

Λ.Μ.: Θα μπορούσε να υπάρχει κριτική ματιά από όλες τις πλευρές ή το βλέπετε δύσκολο;

Τ.Π.: Είναι δύσκολο ναι, γιατί τελικά τα οικονομικά συμφέροντα είναι πολύ ισχυρά. Και το ζήτημα είναι πώς θα μπορούσαν και αυτά τα συμφέροντα να τεθούν υπό έλεγχο.

Λ.Μ.: Δύσκολο αυτό κ. Πατρίκιε. Γυρνώντας το ρολόι πίσω, υπάρχουν πράγματα που ενδεχομένως θα θέλατε να μην είχατε κάνει ή να υποκύψατε κάπου και να το μετανιώσατε στην πορεία;

Τ.Π.: Είναι τρία τέσσερα πράγματα στη ζωή μου που θα προτιμούσα να μην τα είχα κάνει σε σχέση με φίλους και με...

Λ.Μ.: Σε προσωπικά θέματα δηλαδή;

Τ.Π.: Ναι, ναι.

Λ.Μ.: Σε επίπεδο μεγάλων πραγμάτων;

Τ.Π.: Σε επίπεδο μεγάλων πραγμάτων όχι. Αλλά σε καθημερινά πράγματα μπορώ να σας πω ένα ας πούμε. Ο πατέρας μου που ήταν ένας θαυμάσιος άνθρωπος και τον αγαπούσα πάρα πολύ, είχε το πάθος της χαρτοπαιξία που το είχαν πολλοί ηθοποιοί της γενιάς του. Στα 60 του χρόνια, στα 60 κάτι του εμφανίστηκε καρκίνος στον πνεύμονα και ήταν αποτέλεσμα του καπνίσματος διότι κάπνιζε από μικρό παιδί. Κάναμε όσες προσπάθειες γινόντουσαν και στο τέλος πια μας είπαν οι γιατροί ότι το τέλος πλησιάζει, είναι θέμα πια ημερών. Και επειδή οι δικοί μου μέσα στην ατμόσφαιρα τη μετεμφυλιακή ήταν υπό διωγμόν και τα οικονομικά μας ήταν πάρα πολύ στριμωγμένα είχαμε κάποια λίγα χρήματα για την κηδεία. Και μία μέρα ο πατέρας μου τα πήρε και πήγε και τα έπαιξε στις κούρσες και τα έχασε. Και είναι η μόνη φορά που τον μάλωσα και του μίλησα άσχημα και του είπα: μπαμπά δεν έπρεπε να το κάνεις αυτό, είναι απαράδεκτο. Αυτό το έχω μετανιώσει και με βασανίζει σε όλη μου τη ζωή. Ότι μίλησα άσχημα στον πατέρα μου λίγο πριν πεθάνει.

Λ.Μ.: Ναι αλλά είμαστε άνθρωποι δεν είμαστε τέλειοι. Είναι συγκινητικό αυτό.

Τ.Π.: Και έχω ένα ποίημα γράψει σχετικά.

Λ.Μ.: Ποιο είναι; Το θυμάστε;

Τ.Π.: Η συγχώρεση

Αφού τώρα είναι αργά
για να ζητήσω απ’ τον πατέρα μου
συγχώρεση για πράγματα
που εγώ μόνο τα ξέρω, ίσως θα πρέπει
να τη ζητήσω από έναν άλλο
όμως ανάμεσα στους γνωστούς μου
δεν βρίσκω, όσο κι αν ψάχνω, τον κατάλληλο
αυτόν που όντως θα μπορούσε να τη δώσει.
Τη συγχώρεση που θέλω
ώρες ώρες λέω να τη ζητήσω
από κανέναν άγνωστο στον δρόμο
μα πάλι σταματώ γελώντας
με την ιδέα πως πάω να παραστήσω
κάποιον από τους ήρωες του Ντοστογιέφσκι.

Λ.Μ.: Είναι συγκλονιστικό ποίημα. Πόσο εύκολα συγχωρείτε;

Τ.Π.: Μπορεί αυτό να μην είναι πάντοτε σταθερό. Νεότερος μπορεί λιγότερο ή τώρα, δεν ξέρω. Ναι εκτός εάν πρόκειται για κάτι το οποίο με πλήγωσε βαθιά οπότε... δεν εκδικούμαι, δεν μου αρέσουν οι εκδικήσεις, αλλά ξεκόβω.

Λ.Μ.: Υπάρχουν σε αυτή την πολύχρονη διαδρομή κάποιες στιγμές, που είναι έτσι πολύ χαραγμένες στο μυαλό σας και δε θα τις ξεχάσετε ποτέ;

Τ.Π.: Ίσως η πιο σημαντική στιγμή για τη ζωή μου είναι η 4η Αυγούστου, γιατί θυμάμαι ότι ήταν ημέρα σημαδιακή από την δικτατορία του Μεταξά. Αλλά ήταν η 4η Αυγούστου του 1970 στο Παρίσι που στο σπίτι φίλων, που είχα πάει εκείνο το βράδυ, γνώρισα μία κοπέλα που έγινε ο μεγάλος έρωτας και της δικής μου και της δικής της ζωής, παντρευτήκαμε και άλλαξε όλη μου η ζωή.

Λ.Μ.: Η πιο συγκινητική στιγμή της ζωής σας σε σχέση με την ποίηση ποια ήταν;

Τ.Π.: Η αφιέρωση που μου έκανε ο Γιάννης Ρίτσος τον οποίο θαύμαζα και αγαπούσα πολύ. Μετά χώρισαν οι δρόμοι μας. Μία αφιέρωση η οποία μου έδωσε τρομερό κουράγιο.

Λ.Μ.: Φαντάζομαι για να συνεχίζετε να γράφετε ποίηση.

Τ.Π.: Ναι. Ήταν όταν ετοίμαζα να βγάλω το πρώτο μου βιβλίο, τον "Χωματόδρομο" το 1954, είχα έρθει ως αδειούχος εξόριστος στην Αθήνα και μπορώ για πρώτη φορά να την πω δημόσια αυτήν την αφιέρωσή του. Είναι από το βιβλίο που είχε βγάλει όταν εκείνος γύρισε από την εξορία. Να, μπορείτε να τη δείτε εδώ, με τα γράμματα του Ρίτσου.

Λ.Μ.: Το διαβάζω,

«στο φίλο μου τον αγαπημένο Τίτο Πατρίκιο που το ποιητικό του άστρο θα φεγγοβολήσει τον ουρανό μας. Με όλη μου την καρδιά Γιάννης Ρίτσος 27/4/1954».

Τ.Π.: Και αυτό καταλαβαίνετε τι δύναμη και τι κουράγιο μου έδωσε τότε που ήμουν στο τυπογραφείο για να βγάλω το δικό μου βιβλίο.

Λ.Μ.: Πλησιάζοντας προς το τέλος θα ήθελα να μου πείτε με δύο λόγια τι σας έχει μάθει η ζωή μέχρι στιγμής;

Τ.Π.: Είναι δύσκολο να σας πω. Ίσως να με έχει μάθει να σέβομαι τον άλλον αλλά να μην υποκύπτω σε καμία προσταγή.

Λ.Μ.: Είναι ας πούμε αυτό το επιστέγασμα;

Τ.Π.: Ίσως.

Λ.Μ.: Ίσως και κάτι άλλο;

Τ.Π.: Να μην αδικώ και να μην εκμεταλλεύομαι κάποιον. Χωρίς να σημαίνει ότι το έχω πετύχει πάντα αλλά το προσπαθώ.

Λ.Μ.: Το αντιλαμβάνομαι αυτό. Δεν είναι πάντοτε εύκολο, έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Καθόλου.

Λ.Μ.: Στις επόμενες γενιές πώς θα θέλατε να σας θυμούνται;

Τ.Π.: Σαν έναν καλό ποιητή. Σαν έναν ποιητή που σε ώρες δύσκολες ή και χαρούμενες κάτι τους προσφέρει.

Λ.Μ.: Από την τελευταία ποιητική σας συλλογή "Δρόμος και πάλι" του 2020 έχω διαλέξει ένα ποίημα, το οποίο θα το μοιραστώ με τους αναγνώστες μας, με τη δική σας γραφή. Το διάλεξα γιατί μου αρέσει πάρα πολύ.

Τ.Π.: Με συγκινείτε.

Λ.Μ.: Βλέπω γύρω μου εκατοντάδες βιβλία και γραπτά ακόμα και στο πάτωμα, βλέπω έναν οργασμό εργασίας εδώ μέσα στο σπίτι σας, από ότι καταλαβαίνω είστε σε διαρκή αναζήτηση.

Τ.Π.: Ναι, Δεν σταματάω να ψάχνω.

Λ.Μ.: Ήταν μεγάλη χαρά και τιμή για εμένα και για το ραδιόφωνο τέχνης που είχαμε αυτή την εξαιρετική συζήτηση και θα ήθελα να σας αποχαιρετήσω με δύο αγαπημένους μου στίχους του Τάσου Λειβαδίτη που νομίζω ότι ήταν ένας και από τους δικούς σας αγαπημένους ποιητές έτσι δεν είναι;

Τ.Π.: Ναι, Και τον αγαπούσα πολύ ως άνθρωπο.

Λ.Μ.:

Ας γράψουμε λοιπόν ένα γράμμα με παραλήπτη ανύπαρκτο
και όπως περπατάμε ας το αφήσουμε να μας πέσει τάχα κατά τύχη στο δρόμο.
Αύριο μεθαύριο θα το βρουν ξεθωριασμένο από τη βροχή
και τότε θα έχει πάρει όλο το νόημα του.
-------
Πιστεύω στα ωραία πουλιά που πετάγονται μέσα από τα πιο πικρά βιβλία.
Πιστεύω στο φίλο που συναντάς άξαφνα μέσα σε ένα παραμύθι.
Πιστεύω στο απίστευτο που είναι η πιο αληθινή μας ιστορία.

Τ.Π.: Είναι πάρα πολύ ωραία.  Θα ήθελα και εγώ να σας αποχαιρετήσω με δύο στίχους του Λειβαδίτη.

Κι, ώ αναμνήσεις, που συγκρατείτε κάτι πιο πολύ απ’ αυτό που ζήσαμε….

Και το άλλο που λέει και μιλάει με τον πεθαμένο πατέρα του:

" ..κι ο πατέρας μου πεθαμένος εδώ και τόσα χρόνια έρχεται κάθε βράδυ και με συμβουλεύει στον ύπνο μου… μα πατέρα του λέω, ξεχνάς ότι τώρα είμαστε συνομήλικοι;"

Λ.Μ.: Εξαιρετικά. Σας ευχαριστώ πολύ κ. Πατρίκιε.

Τ.Π.: Και εγώ σας ευχαριστώ, η εικόνα και η κρίση που μου δημιούργησε η συνομιλία μας είναι πολύ θετική.

 

Φωτογραφία απο την βράβευσή του Τίτου Πατρίκου απο την Ακαδημία Αθηνών το 2022

 

Ανθολόγηση ποιημάτων

 Χωματόδρομος (1952-1954)

Αγόρι μου εσένα δε σου μοιάζει πια η φωτογραφία ετούτη.
Εσύ ήσουν ένα ελάφι που ήξερε όλες τις μυστικές φλέβες του νερού
όλα τα καλύβια των ξυλοκόπων στα ξέφωτα του δάσους.
(Δυο δάκρυα στην άκρη των ματιών της
όπως οι άγκυρες στα όκια του πλοίου.)

Χρόνια της πέτρας (1953-1954)

Οι στίχοι , 1

Οι στίχοι, σαν τα παιδιά.
Μέσα στα σπλάχνα μεγαλώνουν με μυστικούς θορύβους,
πονάνε μέσα σου, αρρωσταίνουν,
παίρνουν απρόσμενα τ’ ανάστημά τους,
μια μέρα σηκώνουνε κεφάλι
ενάντια σε σένα πού τούς γέννησες,
όσο να φύγουν κάποτε οριστικά
και να μην είναι πιά δικοί σου μόνο.

Στάσεις

Από τη στάση μου
προς τη ζωή
βγαίνουν
τα ποιήματά μου.

Μόλις υπάρξουν
τα ποιήματά μου
μια στάση μου επιβάλλουν
αντίκρυ στη ζωή.

Μαθητεία (1956-1959)

Το δάσος και τα δέντρα

Στίχοι, 2

…….. Γι᾿ αυτό κι εγώ δεν γράφω πια
για να προσφέρω χάρτινα ντουφέκια,
όπλα από λόγια φλύαρα και κούφια.
Μόνο μίαν άκρη τής αλήθειας να σηκώσω
να ρίξω λίγο φως στην πλαστογραφημένη μας ζωή.
Όσο μπορώ, κι όσο κρατήσω!

Εποχικές συγκρούσεις

……. « Έχω δει τόσα βασίλεια να γκρεμίζονται
κι άλλα να υψώνονται στη θέση τους,
τόσους άρχοντες να πέφτουν
και τούς επίγονους να ερίζουν για το θρόνο.
Μονάχα ή ποίηση είναι αιώνια.
Λοιπόν, μη σπαταλιέστε σε πράγματα παροδικά.»….

Προαιρετική Στάση (1967-1973)

Γυναίκα

I

Έφερες ξανά τη γη μου.
Χώμα αλαφρό και κόκκινο
πατημένο από τύραννους κι εχθρούς.
Έφερες ξανά τις μπόρες
τού θαλασσινού φθινόπωρου
πού ξέπλεναν τη σκόνη
από το πρόσωπό μου
κι ένιωθα κάτω από τη σάρκα
τα ίδια ραχοκόκαλα βουνών
πού μέσα από τα χρόνια
κρατάνε την πατρίδα ορθή.

II

Έφερες ξανά τη γλώσσα μου.
Λέξεις παλιές, θαμμένες
σ᾿ ερείπια και στάχτες
βγαίνουνε τώρα μες στο φως
κι αστράφτει η μέρα
όπως όταν πρωτόγινε ο κόσμος.
Μέταλλο λέξεων πρωτογενές
δίψα κι επάρκεια επικοινωνίας.

III

Έφερες πάλι τη ροή τού χρόνου
άλλοτε επιταχύνοντας, άλλοτε
βραδύνοντας τις ώρες
πού αρδεύουν τώρα τα χέρσα μου χωράφια
χωρίς κανένα από τα αγάλματά μου
να καλύψουν.

IV

Έφερες ξανά την πόλη μου
που ζει κι αλλάζει μακριά μου
περιέχοντας τα σπίτια μας πού χάθηκαν
και το ποτάμι πού σκεπάστηκε.

V

Έφερες πάλι τ᾿ όνειρο.
Άγνωστη θάλασσα, ανεξερεύνητη
θάλασσα δικιά μου
ηφαιστειογενές νησί
στοίχημα με το θάνατο.
Μην ξέροντας αν θα βουλιάξουμε ξανά
ή αν πιο ψηλά θ᾿ αναδυθούμε.

Θάλασσα επαγγελίας

Κι έπειτα τα χρόνια θα περάσουν
όγκοι βουνών και πέτρας θα παρεμβληθούν
θα ξεχαστούνε όλα
όπως ξεχνιέται το καθημερινό φαΐ
που μας κρατάει ορθούς.
Όλα, έξω από κείνη τη στιγμή
που μέσα στο συνωστισμό του υπόγειου τρένου
κρατήθηκες στο μπράτσο μου.

Η αντίσταση των γεγονότων (2000)

Ρόδα αειθαλή

Η ομορφιά των γυναικών που άλλαξαν τη ζωή μας
βαθύτερα κι από εκατό επαναστάσεις
δε χάνεται, δε σβήνει με τα χρόνια
όσο κι αν φθείρονται οι φυσιογνωμίες
όσο κι αν αλλοιώνονται τα σώματα.
Μένει στις επιθυμίες που κάποτε προκάλεσαν
στα λόγια που έφτασαν έστω αργά
στην εξερεύνηση δίχως ασφάλεια της σάρκας
στα δράματα που δεν έγιναν δημόσια
στα καθρεφτίσματα χωρισμών, στις ολικές ταυτίσεις.
Η ομορφιά των γυναικών που αλλάζουν τη ζωή
μένει στα ποιήματα που γράφτηκαν γι’ αυτές
ρόδα αειθαλή αναδίδοντας το ίδιο άρωμά τους
ρόδα αειθαλή, όπως αιώνες τώρα λένε οι ποιητές.

Η νέα χάραξη (2007)

Οι μάρτυρες

Οι μάρτυρες της ζωής μου
χάνονται ένας ένας.
Για τόσα ασήμαντα
ή και σπουδαία πού έζησα
μένω μονάχα εγώ να μαρτυρήσω
και τώρα ποιος να με πιστέψει
πώς λέω την αλήθεια.
Έτσι μπορώ να μπω
μες στο παιχνίδι των κατασκευών
για δύσπιστους και εύπιστους μαζί
ν᾿ αλλάζω κατ᾿ αρέσκειαν τα πράγματα
κάποτε, με λίγη φαντασία,
απλώς να τα επινοώ
μα τελικά εγκαταλείπω την προσπάθεια
οι καταθέσεις παραμένουν ίδιες.
Πίσω απ᾿ την πλάτη μου
στέκεται ακοίμητος και μ᾿ ελέγχει
των πρώτων χρόνων μου ο εαυτός.

 Μια εποχή βεβαιοτήτων

Μέσα στα χρόνια τα πολλά που γράφω
για κάποιον καιρό ύμνησα κι εγώ,
πάντως με χαμηλότερη φωνή από άλλους,
φανταστικές κατακτήσεις τού ανθρώπου
πραγματικότητες που αποδείχτηκαν πλαστές,
εξουσίες που τις δέχτηκα για λυτρωτικές
ακόμα κι όταν σύνθλιβαν κοντινούς μου
νομίζοντας πως σ᾿ εμένα θα χαριστούν --
ύμνησα κι εγώ τον έρωτα και τη φιλία για όλους
την ευτυχία σ᾿ επαρκείς δόσεις για καθένα
τη νέα πίστη που απαντούσε σ᾿ όλες τις απορίες.
Ξανακοιτάζω ποιήματα τόσων ποιητών
γραμμένα μέσα σε δυο και τρεις γενιές
κελύφη τώρα μιας εποχής βεβαιοτήτων
που έφυγε πριν καν τελειώσει ο αιώνας

Ο δρόμος και πάλι (2020)

Η ελπίδα

Ο πόνος να ΄ναι πρόσκαιρος
κι η αγάπη να ΄ναι αιώνια

Ο δρόμος και η ζωή

Ό,τι κι αν λέμε, ό,τι κι αν κάνουμε
ό,τι κι αν σιωπηλά ή φωναχτά αναψηλαφούμε
κάποιοι άλλοι, μικρά παιδιά ακόμα
θα ζήσουν τα ίδια χιλιοειπωμένα βάσανα
τις ίδιες απρόσμενες χαρές, θα προσπαθήσουν
ν΄ανοίξουν καινούργιους δρόμους παίρνοντας στην αρχή
έναν δρόμο που δεν διαφέρει πολύ απ΄τον δικό μας
και κάποτε αλλάζοντας, κάποτε ομορφαίνοντας
κάποτε ταλαιπωρώντας τη ζωή
ζωή με χίλια πρόσωπα, ζωή μοναδική
ζωή δική μας και των άλλων

 

Βιογραφικό

Ο Τίτος Πατρίκιος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1928, γιος των ηθοποιών Σπύρου και Λέλας Πατρικίου. Το 1946 ολοκλήρωσε τα γυμνασιακά του μαθήματα στο Βαρβάκειο και γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργάστηκε για κάποια χρόνια ως δικηγόρος. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, στρατευμένος αρχικά στην ΕΠΟΝ και στη συνέχεια στον ΕΛΑΣ. Το 1944 καταδικάστηκε σε θάνατο από συνεργάτες των Γερμανών και η εκτέλεσή του ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή. Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας εξορίστηκε στη Μακρόνησο (1951-1952) και κατά τη διετία 1952-1953 στον Άη Στράτη, από όπου επέστρεψε στην Αθήνα με άδεια εξορίστου. Από το 1959 ως το 1964 σπούδασε κοινωνιολογία στην Ecole Pratique des Hautes Etudes του Παρισιού και πήρε μέρος σε έρευνες του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας. Επέστρεψε στην Ελλάδα, μετά την επιβολή της δικτατορίας του Παπαδόπουλου όμως, κατέφυγε ξανά στο Παρίσι, όπου πήρε μέρος σε εκδηλώσεις ενάντια στο παράνομο καθεστώς, και εργάστηκε στην έδρα της Unesco στο Παρίσι και στο Fao στη Ρώμη. Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής. Το 1982 επέστρεψε στη θέση που κατείχε στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών πριν το 1967. Στην Αθήνα εργάστηκε επίσης στο Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών. Η πρώτη του εμφάνιση στο χώρο των γραμμάτων πραγματοποιήθηκε το 1943 με τη δημοσίευση ενός ποιήματός του στο περιοδικό "Ξεκίνημα της Νιότης", ενώ το 1954 εκδόθηκε η πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο "Χωματόδρομος". Ιδρυτικό μέλος του περιοδικού "Επιθεώρηση Τέχνης" από το 1954 δημοσίευσε πολλά άρθρα και κριτικές στις στήλες του, ενώ πολλά δοκίμιά του συμπεριλήφθηκαν σε συγκεντρωτικές εκδόσεις. Ασχολήθηκε επίσης με τη μετάφραση (κείμενα των Σταντάλ, Αραγκόν, Μαγιακόφσκι, Νερούντα, Γκόγκολ, Γκαρωντύ, Λούκατς και άλλων) και την πεζογραφία, ενώ τα περισσότερα κοινωνιολογικά έργα του είναι γραμμένα στα γαλλικά. Έργα του μεταφράστηκαν στα γαλλικά, τα φλαμανδικά, τα γερμανικά και τα ολλανδικά. Το 1994 τιμήθηκε με ειδικό κρατικό βραβείο για το σύνολο του έργου του. Το Φεβρουάριο του 2020 έλαβε τα διάσημα του Αξιωματούχου του Τάγματος Γραμμάτων και Τεχνών από τον πρέσβη της Γαλλίας στην Ελλάδα, Patrick Maisonnave.

Βραβεία:

Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας 1994
Βραβείο Ιδρύματος Κώστα & Ελένης Ουράνη Ακαδημίας Αθηνών 2008
Premio Letterario Internazionale "Laudomia Bonanni" 2009
Max Jacob Étranger 2016
Βραβείο Ιδρύματος Κώστα & Ελένης Ουράνη Ακαδημίας Αθηνών 2022

(Πηγή: Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, Ε.ΚΕ.ΒΙ.)